Intervistoi Sheila Rexho
Është një nga ato kënaqësitë e veçanta të jetës, të zhvillosh një bisedë me Prof. Ilian, një figurë e shquar në fushën e përkthimit dhe studimit të letërsisë frënge. Një njeri me shumë pasione & dashuri shumedimensionale për artin, jetën, natyrën.
Bisedën me të e do ta përkufizoja si një udhëtim frymëzues përtej thjeshtesisë së fjalëve dhe si një reflektim më shumë për të kuptuar, se kultura dhe mendimi janë procesi i vazhdueshëm i kërkimit dhe zgjerimit të vetes.
Është fat për mua, që mësimet e para të frëngjishtes i kam marrë me bashkëshorten e tij, një mësuese që pavarësisht moshës sime të re, më ka bërë të kuptoj se një gjuhë e huaj është më shumë se thjesht një mjet komunikimi – është pasqyrë e një bote të tërë mendimesh dhe ndjesish.
Me Profesorin diskutuam për muzikën franceze, për artistë të ndryshëm si Serge Reggiani, Sheila apo Leo Ferré.
Kur i tregova Prof. Ilias se një ndër të preferuarit e mi është Pierre Bachelet, ai më përshkroi me nostalgji mbresat nga koncerti i Bachelet në Tiranë.
Uroj ta shijoni njëjtë si unë një intervistë ndryshe me një njeri tejet frymëzues.
Çfarë do t’i këshillonit një përkthyesi të ri?
Se përkthyes nuk lind por bëhesh. Me pasion, dashuri dhe ndjeshmëri të theksuar për letërsinë, fillimisht. Pastaj lipset vullnet dhe punë e pasosur ndonjëherë për një formim gjuhësor dhe kulturor sa më të gjerë e tëthelluar në përgjithësi dhe profesional në veçanti. Në këtë rast kam parasysh literaturën teorike e shkencore të fushës përkthimore, por dhe përvojën e përkthyesve të mirënjohur të mëparshëm. Mendoj gjithashtu se një përkthyes i ri, por dhe pasi të jetë afirmuar, duhet tëjetë dhe të mbetet modest.
Në marrëdhënien autor – përkthyes, cilido qoftë përkthyesi dhe meritat për cilësinë e punës së tij përkthimore, duhet pranuar paraprakisht e vërteta e thjeshtë dhe e pakundërshtueshme se autori i paraprin përkthyesit. Autori është dhe mbetet Një dhe vetëm Një. Ai mbetet i njëjtë dhe i papërsëritshëm në çfarëdolloj gjuhe që të përkthehet, kurse përkthyesi mund të jetë i ndryshëm, madje jo vetëm nga njëra gjuhë në tjetrën, por dhe brenda së njëjtës gjuhë.
Autori ekziston në mënyrë të pavarur, jeton fare mirë edhe pa përkthyesin, të paktën në kulturën përkatëse, ndërsa ky i fundit nuk ekziston dot pa të parin. Anonimi i ‟Epit të Gilgameshit” (por dhe i ‟Këngës së Këngëve”), si dhe Homeri i ‟Iliadës” dhe i ‟Odisesë”, kanë hyrë dhe zënë vend në kujtesën mbarëbotërore, ndërsa përkthyesit e këtyre kryeveprave nga njëra gjuhë në tjetrën përmenden dhe vlerësohen kryesisht brenda kulturave të veçanta.
Përkthimi është një art shumë delikat. Çfarë e bën një përkthim të suksesshëm dhe si e ruani balancën mes besnikërisë ndaj tekstit origjinal dhe kreativitetit tuaj personal si përkthyes?
Akti krijues fillestar apo burimor i një vepre letrare i takon dhe i përket përgjithmonë Autorit dhe vuloset përfundimisht në gjuhën përkatëse në të cilën është krijuar. Përkthyesi apo përkthyesit kanë mundësi vetëm ta rikrijojnë tekstin e autorit në një gjuhë tjetër. Për shembull, nëse me të drejtë përkthimi në gjuhën frënge nga Jusuf Vrioni i veprës së Ismail Kadaresë vlerësohet si një nga majat më të larta të përkthimit, shkrimtari ynë i madh vlerësohet po aq i madh edhe kur lexohet i përkthyer në gjuhë të tjera, madje edhe kur nuk ka qenë më e mundur të përkthehet nga përkthyesi i mirënjohur.
Përgjithësisht, përkthimi është sipas mendimit tim një akt dashurie, ku qasja e përkthyesit ndaj tekstit burimor është njëherazi mendore-shpirtërore, por dhe fiziko-lëndore, kjo e fundit më e dallueshme në rastin e një teksti poetik.
Qasja e parë është relativisht më e lehtë, edhe pse kërkon një njohje sa më të thelluar të autorit dhe të universit të tij, por dhe të dy gjuhëve, madje të dy kulturave përkatëse. Për shembull, fjala ‟esprit” në gjuhën dhe kulturën franceze, sipas tekstit, kontekstit dhe rastit mund të përkthehet ‟shpirt”, ‟frymë”, ‟mendje”, ‟intelekt”, duke krijuar jo rrallë keqkuptime.
Qasja e dytë është më e vështirë dhe, në raste të veçanta, e pamundur, veçanërisht në fushën e poezisë,ku do të doja të ndalesha paksa më gjatë dhe më konkretisht. Një tekst i mirëfilltë poetik nënkupton shkallën më të lartë të përpunimit dhe të përdorimit të një gjuhe dhe, në parim, ai mbetet i paarritshëm për të mos thënë i papërkthyeshëm në një gjuhë tjetër. Fjalët nga njëra gjuhë në tjetrën nuk janë si notat në pentagram që mbeten të njëjta edhe kur i interpreton një instrumentist në një vend tjetër dhe që i përket një kulture tjetër. Rubairat e Khajamit janë dhe s’janë saktësisht të njëjtat tekste në gjuhën persane dhe në gjuhën shqipe të përkthyera nga një mjeshtër i përkthimit si Noli. Kjo ndodh nga që përkthyesi, po të përdorim shprehjen e Heraklitit, nuk ‟noton” saktësisht në të njëjtin ujë apo lumë të/si autori(t) që ka marrë përsipër të përkthejë.
Gjithçka që e bën një poet të veçantë e të papërsëritshëm, prurjet e tij të mirëfillta, ‟gjetjet” e tij origjinale janë në gjuhën burimore dhe mbeten në njëfarë mënyre ‟pronë e patjetërsueshme” e autorit. Cilatdo qofshin meritat dhe ‟gjetjet” e përkthyesit apo përkthyesve, teksti poetik i përkthyer është dhe s’është ‟uji i bekuar” i së njëjtës rrjedhë. ‟Mjeshtër fantazmagorish” e quan veten Remboja, poeti i ‟alkimisë së Verbit”, i ‟halucinacionit të fjalëve”, po cili përkthyes është në gjendje t’i rikrijojë ato tërësisht dhe saktësisht në një gjuhë të ndryshme nga frëngjishtja?
Përkthyesi i poezisë ‟noton” në gjirin e një gjuhe tjetër, si rregull amtare, por jo doemos, ku lipset të njohë dhe të përdorë të gjitha mundësitë shprehëse të kësaj të fundit. Sidoqoftë, liria e këtij ‟notari” të thellësive gjuhësore nuk mund të jetë e pakufizuar dhe mbetet relative, përndryshe përkthyesi do të bënte më mirë të krijonte vetë nga e para diçka tjetër. Kjo dihet dhe pranohet pa vështirësi, por çka mbetet përherë e diskutueshme është shkalla e lirisë së përkthyesit.
Pikërisht për këtë arsye më pëlqen të përdor fjalën ‟kut” që mbetet e papërcaktuar mirë, si gjatësia e parakrahut që ndryshon paksa nga njëri individ te tjetri. Është vetë përkthyesi që lipset të gjykojë se deri në çfarë mase teksti poetik burimor mund ‟të preket” e ‟të lakohet”, duke mbetur thuajse po ai në një gjuhë tjetër. Po e konkretizoj sa më sipër me mënyrën se si një mjeshtër autoritar i përkthimit Fan Noli ka vepruar, kur ka përkthyer poezinë e njohur të Viktor Hygoit për vajzën e tij të vdekur tragjikisht. Përveç titullit që ka shtuar (‟Lule mbi varr”), strofa e fundit e vjershës ka gjetje vërtet të admirueshme :
Je ne regarderai ni l’or du soir qui tombe, / Ni les voiles au loin descendant vers Harfleur,
Et quand j’arriverai, je mettrai sur ta tombe / Un bouquet de houx vert et de bruyère en fleur.
S’kam për të par’as perëndimin ar e zjarr /As lundrat me pëlhura tutje në luginë,
Dhe kur t’arrinj, më gjunjë do të vë mi varr / Një tufë lule borzilok e trëndelinë.
Noli e ka zëvendesuar emrin e pëveçëm të qytetit (Harfleur), krejt i panjohur për lexuesin shqiptar, me fjalën ‟luginë”. Dhe gjetja më origjinale mbetet zëvendësimi i fjalëve ‟houx vert” dhe ‟bruyère” që do të tingëllonin të çuditshme (‟ashe” dhe ‟shqopë”) me ‟borzilok” dhe ‟trëndelinë”, që janë aq të njohura në ritin e nderimit shqiptar mbi varrin e të vdekurve. Këtu jemi ndoshta në kapërcim të kufirit të lirisë së përkthyesit, por sidoqoftë mbetet një gjetje fort e goditur dhe besoj se të gjithë jemi të bindur se Noli, po te donte, mund të kishte bërë dhe zgjidhje më pranë tekstit të Hygoit.
Më lejoni tani të përmend disa raste kur edhe unë, me vetëdije, kam përdorur kutin tim të lirisë gjatë përkthimit të teksteve poetike. Titullin e një poezie të njohur të Aragonit ‟Il n’y a pas d’amour heureux” unë mund ta përktheja fare lehtë me ‟Nuk ka dashuri të lumtur”, por në frëngjisht ajo ka një muzikalitet që ma përforconte edhe më shumë teksti i kthyer në një këngë aq të pëlqyer. Mendoj se gjetja ime me ‟Përherë fatkeqe dashuria” është një gjetje e goditur, që sigurisht mund ketë edhe variante të tjera nga një përkthyes tjetër.
Një rast tjetër nga poezia e Aragonit është nga përkthimi i poezisë ‟Maintenant que la jeunesse”, me një muzikalitet mbresëlënës, e kthyer edhe kjo në një këngë shumë të bukur :
Maintenant que la jeunesse / A fui voleur généreux / Me laissant mon droit d’aînesse / Et l’argent de mes cheveux
Tani që kohë e rinisë / Fluturake por bujare / Më la barrën e shtëpisë / Dhe flokët si borë në male
Mendoj se gjetja ime për vargun e fundit, ndonëse me tjetër ‟ujë”, mbetet megjithatë e njëjta rrjedhë. Dhe s’po tregoj sa më ka munduar shprehja ‟droit d’aînesse” deri sa thirra ‟eureka” me ‟barrën e shtëpisë”.
Rasti tjetër është nga poeti frankofon zviceran Ph. Jaccottet që jam duke përkthyer. Në vargun e parë ‟Trop d’astres, cet été, Monsieur le Maître”, pjesa e parë e vargut nuk përmban ndonjë vështirësi të veçantë (Sa shumë yje kësaj vere,…), kurse për shprehjen me të cilën poeti i drejtohet perëndisë, pa ndihmën e Mitrush Kutelit nuk e zgjidh dot dhe mund të zgjedhësh mes ‟ImZot”, ‟YnëZot”, ‟TënëZot” dhe ‟ZotiYnë”.
Po e mbyll me poezinë e René Char-it, tejet i vështirë për t’u përkthyer. Vargjet e tij kushtuar figurës së poetit :
Dans les nacelles de l’enclume / Vit le poète solitaire / Grande brouette des marécages.
mund të përktheheshin :
Në vatrën e kudhrës /Jeton i vetmuar poeti/ Karro e madhe dore e moçalishteve.
Imazhin e ‟karros së moçalishteve” vetëm specialistët e poezisë së këtij poeti mund ta zbërthejnë dhe si në frëngjisht dhe në gjuhët e tjera ky imazh mbetet enigmatik, por unë dua të ndalem në vargun e parë. Poeti e ka transfiguruar vatrën e kudhrës, e ka përfytyruar si një lloj varke, ku poeti farkëton fjalët e ligjërimit të tij poetik si farkëtari që i jep metalit të skuqur formën që dëshiron. Po ia përktheja këto vargje para ca vitesh poetit Demir Gjergji dhe, të frymëzuar nga imazhi i vatrës së kudhrës, na u përndez fantazia dhe menduam se ‟Dans les nacelles de l’enclume” mund të përkthehej dhe ‟Në flatrat e kudhrës” ose edhe më bukur ‟Në flatrat e Fjalës” (ku jeton i vetmuar poeti), por nëse në rastin e parë kufiri nuk është shkelur ende, në rastin e dytë kuti i lirisë së përkthyesit është më i gjatë se ‟parakrahu” i tij dhe, sigurisht, është i tepruar.
Në përfundim, i kthehem mendimit se përkthyesi duhet të mbetet modest për arritjet e tij. Ai duhet të dijë se akti përkthimor mbetet vazhdimisht i hapur dhe mund të rimerret përherë nga dikush tjetër, që do ta përmirësojë ose do ta bëjë ndryshe punën e tij.
Në lidhje me letërsinë franceze, a ka ndonjë shkrimtar që e konsideroni si model, jo vetëm për stilin letrar, por edhe për qasjen e tij filozofike ndaj jetës dhe artit?
Janë dy. Floberi për mjeshtërinë e lartë artistike dhe Kamyja për mendimin e tij filozofik. Floberi e përpunonte pafundësisht tekstin, madje ia lexonte vetes me zë të lartë, deri sa bindej për përsosmërinë e anës artistike. Te Kamyja kam vlerësuar dinamizmin e mendimit të tij nga një vepër në tjetrën: nga ndërgjegjësimi i domosdoshëm për absurditetin e jetës në nevojën për tejkalimin e tij, por dhe të nihilizmit europian në përgjithësi që ndrydh përpjekjet për ndryshim. Për Kamynë, shkrimtari duhet ta vërë veten dhe artin e tij në shërbim të së vërtetës që duhet thënë kurdoherë. Nga ana tjetër, ai është i mendimit se “e vërteta është më tepër një kërkim sesa një zotërim”, duke flakur tej çdo lloj dogmatizmi apo indoktrinimi, çka është bërë prej kohësh edhe deviza ime.
Cilin libër do të përmendnit per ndikimin e veçantë intelektual apo emocional që ka patur për ju gjatë përkthimit?
« Njeriu i revoltuar » i Kamysë. Kam punuar dy vjet për ta përkthyer dhe më ka detyruar të bëj lexime të shumta. Për mua ka qenë njëherazi një manual i mendimit filozofik. Kamyja analizon frymën apo lëvizjen e revoltës nga Lashtësia në ditët tona dhe vëren se ajo ka qenë kurdoherë një shtysë e rëndësishme në historinë njerëzore. Ai shqyrton përjetimet dhe shfaqjet e revoltës në të gjitha format e saj individuale ose kolektive dhe dallon tek ajo “pohimin e një natyre të përbashkët për të gjithë njerëzit, që i shpëton botës së fuqisë”. Ai shpalos të vërtetat e hidhura se, krahas arritjeve madhështore dhe të pakundërshtueshme të njerëzimit në rrugëtimin e tij të vështirë, shoqëria e sotme gjendet në udhëkryq. Si transhendenca hyjnore dhe ajo historike janë zhvlerësuar ose kanë dështuar dhe nuk ofrojnë më zgjidhje të kënaqshme për arsyen njerëzore. As nihilizmi që ka përmbytur botën moderne dhe duhet kapërcyer. As revolucionet që kryhen në emër të vlerave të epërme dhe përfundojnë në terrorizëm shtetëror të ngritur mbi terrorin racional ose irracional.
Në këto kushte, revolta mbetet e vetmja vlerë e patjetërsueshme dhe i vetmi qëndrim. “Arti dhe revolta nuk do të vdesin veçse bashkë me njeriun e fundit”, thotë Kamyja por, nga ana tjetër, tregohet i matur dhe gjykon se revolta nuk mund të jetë e pakufizuar dhe të shpaloset kundër gjithçkaje dhe gjithkujt. Dhe as me të gjitha mjetet, sigurisht. Lidhur me këtë, ai jep ndofta një nga përgjigjet më të thella: “A i justifikon qëllimi mjetet? Kjo është e mundur. Por çfarë do ta justifikojë qëllimin? Kësaj pyetjeje, që mendimi historik e lë të pazgjidhur, revolta i përgjigjet: mjetet.”
Përveç përkthimit të kolosëve të letersisë franceze, a ka ndonjë autor francez bashkëkohor që ju ka tërhequr, dhe që mendoni se do të kishte një lloj ndikimi në letërsinë shqipe?
Mendoj se shkrimtari antikonformist dhe kontrovers Michel Houellebecq mund të ishte njëri prej tyre. Për aq sa e njoh, por duhet të pohoj se, për shkak të moshës, nuk i ndjek më si dikur zhvillimet e fundit nëfushën e letërsisë franceze, kurajoja e këtij shkrimtari për të shpalosur të vërteta të hidhura për të tashmen dhe të ardhmen e njerëzimit do të ishte e mirëpritur. Në njëfarë mënyre, këtë frymë e gjej në krijimtarinë e shkrimtarit Ben Blushi.
Me cilin autor e keni gjetur veten “të identifikuar”?
Shpirtërisht me Aragonin dhe mendërisht me Kamynë.
Cili është libri të cilit i jeni rikthyer për ta lexuar dhe si ka qëne përjetimi?
Janë shumë autorë dhe shumë libra, se prej kohësh rileximi më jep më shumë kënaqësi. Por do të veçoja « Zonja Bovari » dhe « Edukimi i ndjenjave » të Floberit dhe poezia e Aragonit, të cilin e kam në botimin prestigjioz « Pléiade ». Vjet në korrik, kam fjetur një natë në hotelin « Flaubert », në qytetin Ruan dhe te koka e krevatit kisha një fragment nga fundi i romanit « Edukimi i ndjenjave ». Ka qenë një përkim dhe përjetim shumë mbresëlënës për mua.
Ju i keni dhenë zë në frengjisht shume autorëve shqiptarë. Cili prej tyre ka qënë më sfidues gjatë procesit të përkthimit?
Libri i shkrimtarit Vath Koreshi “Ulku dhe Uilli”, ndër veprat më të spikatura të prozës moderne shqipe. Me një përpunim artistik dhe stilistik të jashtëzakonshëm. Kam punuar me përkushtim dhe u paraqit para 20 vjetësh në një konkurs për letërsitë ballkanike. Për fat të keq, zuri vendin e dytë dhe nuk u botua. Me një ripunim pas përvojës së fituar ndërkohë, për të cilin do të isha i gatshëm, ky roman do t’i bënte nder letërsisësë sotme shqipe para lexuesit të huaj.
Cili është Poeti juaj i preferuar dhe si do ta përkufizonit marrëdhënien tuaj shpirtërore me poezinë?
Pa asnjë ngurrim Aragoni. Fillimisht e kam njohur në vitet ’60 nëpërmjet këngëve poetike të kënduara nga Léo Ferré, Jean Ferrat, Brassens etj. Më pas e njoha gjithmonë e më mirë poetin që, sipas Enver Hoxhës, kishte tradhtuar revolucionin proletar, sepse e shihte të ardhmen e njerëzimit me ngjyrë portokalli dhe jo të kuqe. Sigurisht, pjesa e indoktrinuar është vetiu e zhvlerësuar, por Aragoni është ndër poetët më të shquar që i kanë kënduar dashurisë, ndjenjave, iluzioneve, zhgënjimeve dhe brengave njerëzore dhe në shumicën e rasteve unë e kam gjetur veten shpirtërisht në poezinë e këtij poeti, të cilin jam përpjekur ta sjell sa më mirë në gjuhën shqipe.
Kurse në një plan të përgjithshëm, poezia është pjesë organike e botës sime shpirtërore dhe une e kam bërë timen thënien e Hölderinit se njeriu duhet të jetojë poetikisht. Doemos, jeta ka të shumtën e herës anën e saj prozaike me detyrimet e ndryshme për të jetuar apo dhe mbijetuar. Por çdoherë që është e mundur, duhet zbuluar dhe përjetuar dhe ana apo përmasa poetike e jetës që gjallëron emocione që zbukurojnë dhe pasurojnë jetën tonë shpirtërore.
Cili është libri që po përktheni aktualisht?
Janë dy. “Mësime nga një jetë shekullore”i filozofit dhe sociologut francez Edgar Morin, që do të botohet së shpejti nga Shtëpia Botuese “Fan Noli” dhe “Poezi të zgjedhura” të poetit Niko Kacalidha në gjuhën frënge, që shpresoj të botohet brenda këtij viti.
Ju i keni dedikuar nje libër pasionit tuaj për natyrën, a mund të ndani diçka rreth kësaj përvoje kaq frymëzuese?
Lidhja ime me natyrën është shumë e hershme, që nga fëminia, kur kalonim pjesën më të madhe të kohës në një hapsirë të madhe të gjelbër që përdorej si fidanishte. Pastaj më lindi pasioni për kërpudhat, për pemët dhe më pas për zogjtë. Për mua Natyra është krijuesja më e madhe dhe më çudibërëse që jo vetëm duhet admiruar, por dhe respektuar dhe mbrojtur. Librin e kam quajtur “Nismëtim” dhe e kam menduar si një ftesë për të zbuluar botën e mrekullueshme të kërpudhave me format e tyre të përsosura, ngjyrat e tyre mahnitëse, aromat e tyre delikate dhe shijet e tyre të jashtëzakonshme.