Morali dhe Ligji: A përputhen gjithmonë?

Në veprimet e tyre në shoqëri, njerëzit orientohen nga dy burime të mëdha rregullimi të sjelljes: Morali dhe Ligji. Morali udhëhiqet nga parime etike, ndërgjegjja personale dhe vlerat kulturore, ndërsa ligji përbëhet nga norma të detyrueshme të vendosura nga autoritetet shtetërore. Në pamje të parë, duket sikur këto dy fusha duhet të jenë në harmoni. Megjithatë, historia dhe realiteti bashkëkohor dëshmojnë për raste kur morali dhe ligji “bien në kundërshtim”. Ajo që është morale, a është gjithmonë ligjore? Po e kundërta?

Përmes shqyrtimit të koncepteve themelore dhe disa rasteve konkrete, kuptojmë se përputhja mes moralit dhe ligjit është “e dëshirueshme, por jo e garantuar”.

1. Dallimi konceptual midis moralit dhe ligjit.

Morali i referohet një sistemi vlerash dhe normash që përcaktojnë çfarë është e drejtë dhe e gabuar në sjelljen njerëzore. Ai është i brendshëm, subjektiv dhe zakonisht ndikohet nga tradita, feja, edukata apo ndërgjegjja personale. Ligji, në të kundërt, është një sistem normash të kodifikuara që zbatohen nga institucionet shtetërore dhe që kanë fuqi detyruese.

Sipas filozofit H. L. A. Hart, “ligji nuk është domosdoshmërisht moral”, por funksionon si një mjet për të rregulluar rendin dhe parashikueshmërinë në shoqëri.¹ Në këtë kuptim, ligji mund të jetë neutral ndaj etikës, ose madje në disa raste, në kundërshtim me të.

2. Kur morali është në kundërshtim me ligjin.

Ka raste kur individët ndihen të detyruar të ndjekin bindjen e tyre morale, edhe nëse kjo i vë ata në konflikt me ligjin. Këto janë rastet e “mosbindjes civile”, ku një qytetar qëndron në mënyrë paqësore ndaj një ligji që e konsideron të padrejtë.

Shembull i famshëm është veprimi i Rosa Parks”, e cila në vitin 1955 refuzoi t’i bindet një ligji racor në Montgomery, Alabama, duke mos ia lëshuar vendin një pasagjeri të bardhë. Ky veprim, ndonëse i paligjshëm, konsiderohet gjerësisht si “moralisht i drejtë”, dhe kontribuoi në përmbysjen e sistemit të segregacionit në SHBA.²

Gjithashtu, rastet e “gazetarëve apo informatorëve” që ekspozojnë korrupsionin shtetëror shpesh bien në këtë kategori. Ata mund të shkelin ligje mbi sekretin zyrtar apo pronësinë e informacionit, por veprojnë në interes të transparencës dhe drejtësisë publike.

3. Kur ligji është në kundërshtim me moralin.

Një kategori tjetër shqetësuese është ajo e veprimeve që janë “ligjore, por jo morale”. Këto janë situata ku ligji lejon sjellje që dëmtojnë ndjenjën e drejtësisë ose dinjitetin njerëzor.

Për shembull, shumë “korporata ndërkombëtare përdorin boshllëqe ligjore” për të shmangur detyrimet fiskale në vendet ku operojnë. Megjithëse kjo praktikë është teknikeisht ligjore, ajo konsiderohet e padrejtë moralisht, sepse dëmton solidaritetin social dhe shtrembëron konkurrencën.³

Një tjetër shembull është “ligjshmëria e reklamimit të produkteve të dëmshme”, si alkooli apo cigaret, kur ato i targetojnë në mënyrë të tërthortë të rinjtë. Edhe pse të lejuara nga ligji, këto praktika ngjallin shqetësime etike serioze mbi përgjegjësinë sociale të kompanive.

4. Nevoja për afrim midis etikës dhe të drejtës.

Në një shoqëri të drejtë, ligji dhe morali duhet të synojnë konvergjencën. Siç thekson filozofi Ronald Dworkin, “ligji duhet të jetë një përpjekje morale”, një mënyrë për të institucionalizuar drejtësinë.⁴ Por për këtë, kërkohet një reflektim i vazhdueshëm mbi ligjet ekzistuese, rishikimi i tyre në funksion të vlerave të reja morale dhe një kulturë juridike që nuk është thjesht formale, por edhe e ndjeshme ndaj etikës.

Në përfundim, përgjigjja ndaj pyetjes është negative në të dyja drejtimet: “ajo që është morale nuk është gjithmonë ligjore, dhe ajo që është ligjore nuk është domosdoshmërisht morale”. Ky dallim kërkon nga individët, qytetarët dhe institucionet një vetëdije të lartë etike dhe një vullnet për të ndryshuar dhe ndrequr padrejtësitë, qofshin ato të ligjshme apo të koduara në sistemin juridik. Vetëm përmes kësaj ndërgjegjeje mund të ndërtojmë një shoqëri ku ligji nuk është thjesht një instrument pushteti, por një mjet për të përfaqësuar dhe zbatuar drejtësinë.

Burime:

1. H. L. A. Hart, “The Concept of Law”, 2nd ed. (Oxford: Clarendon Press, 1994), 185.

2. Aldon D. Morris, “The Origins of the Civil Rights Movement” (New York: Free Press, 1984), 45–48.

3. Gabriel Zucman, “The Hidden Wealth of Nations: The Scourge of Tax Havens” (Chicago: University of Chicago Press, 2015), 72–89.

4. Ronald Dworkin, “Law’s Empire” (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1986), 90–91.