Nga Muharem Jakupi
Shkurt po kujtoj se Çabeji kreu studimet universitare gjermanike (në Austri) dhe është nxënësi i jashtëzakonshëm i themeluesve të asaj shkolle të shquar gjuhësore që ndoqi metodën që mundësoi studimet historike-krahasuese. Më pas këto u përhapën në gjithë botën. Pikërisht këta studiues hodhën themelet e gjuhësisë si shkencë moderne dhe ndihmuan në kuptimin e evolucionit dhe marrëdhënieve historike të gjuhëve. Dhe mbi këto themele, ajo shkollë vështirë se sfidohet, pa lëre të përmbyset.
“Gjuhëtarët pionierë të studimeve indo-evropiane krijuan dhe zbatuan një grup parimesh të qarta dhe rigorozisht shkencore, të cilat ndihmuan në formësimin e gjuhësisë historike-krahasuese dhe disiplinës së etimologjisë. Jashtë këtyre parimeve, studimet mbi gjuhët dhe origjinën e fjalëve mund të konsiderohen spekulative ose të pavlefshme nga pikëpamja e metodologjisë shkencore. Ja cilat janë disa nga parimet kryesore:
1. Parimi i ligjësive fonetike (rregullsia e ndryshimeve fonetike)
• Ligjet fonetike përshkruajnë se ndryshimet në tingujt e gjuhëve ndodhin në mënyrë rregullore dhe të parashikueshme, duke mos lejuar përjashtime të papërshkruara nga konteksti fonetik apo historik.
o Për shembull, Ligji i Grimm-it dhe Ligji i Verner-it zbulojnë modele të rregullta të ndryshimeve tingullore në gjuhët gjermanike.
• Ky parim garanton që etimologjitë të bazohen në shndërrime të dëshmuara fonetike, dhe jo në ngjashmëri të thjeshta fonetike ose kuptimore.
Jashtë këtij parimi: Studimet që nuk respektojnë rregullsitë fonetike dhe mbështeten në analogji të pavërtetuara nuk mund të konsiderohen pjesë e etimologjisë shkencore.
________________________________________
2. Parimi i krahasimit sistematik
• Për të propozuar një lidhje etimologjike, duhet të krahasohen sistemet e plota gramatikore dhe leksikore, dhe jo fjalë të izoluara.
• Kjo do të thotë që krahasimi i një fjale nga një gjuhë me një tjetër duhet të mbështetet nga struktura të përgjithshme gramatikore dhe fonetike, që dëshmojnë një marrëdhënie gjenealogjike midis gjuhëve.
Jashtë këtij parimi: Krahasimet që nuk përfshijnë analiza sistematike të gramatikës dhe fonetikës, por mbështeten vetëm në ngjashmëri sipërfaqësore midis fjalëve, janë të pavlefshme në studimet indo-evropiane.
________________________________________
3. Parimi i rindërtimit të brendshëm dhe krahasues
• Gjuhëtarët përdorin metodën krahasuese për të rindërtuar format proto-indo-evropiane (ose forma të tjera proto-gjuhësore) që shpjegojnë format e ndryshme në gjuhët bijë.
• Kjo metodë mbështetet në:
o Identifikimin e korrespondencave fonetike midis gjuhëve.
o Përcaktimin e formave proto-gjuhësore më të mundshme për çdo rast.
Jashtë këtij parimi: Propozimet etimologjike që nuk përpiqen të rindërtojnë format proto-gjuhësore ose që bazohen vetëm në supozime intuitive nuk janë pjesë e metodologjisë shkencore.
________________________________________
4. Parimi i kronologjisë relative dhe absolute
• Etimologjitë dhe ndryshimet gjuhësore duhet të vendosen brenda një kornize kohore të arsyeshme, duke marrë parasysh periudhat kur ndryshimet janë të dokumentuara ose logjikisht të mundshme.
• Për shembull, një fjalë e huazuar nga një gjuhë tjetër duhet të jetë brenda periudhës kur kontaktet midis atyre gjuhëve ishin historikisht të mundshme.
Jashtë këtij parimi: Teoritë që injorojnë kronologjinë (p.sh., propozojnë huazime midis gjuhëve që nuk kanë pasur kontakte të njohura) dalin jashtë fushës së rreptë të etimologjisë.
________________________________________
5. Parimi i evidencës dokumentare
• Çdo propozim etimologjik duhet të bazohet në të dhëna të dokumentuara dhe të verifikueshme, qoftë nga tekste të shkruara historike, materiale arkeologjike, ose analiza fonetike dhe gramatikore të dëshmuara.
• Për shembull, zhvillimi i një fjale duhet të mbështetet në dëshmi tekstuale që tregojnë përdorimin e saj në periudha të ndryshme.
Jashtë këtij parimi: Etimologjitë që bazohen në spekulime ose mungesë të plotë evidencash dalin jashtë metodologjisë së disiplinës.
________________________________________
6. Parimi i uniformitetit linguistic:
• Gjuhët evoluojnë në mënyrë të vazhdueshme dhe uniforme brenda disa rregullsive të njohura (p.sh., shndërrimet fonetike ndodhin në mënyrë të ngjashme në të gjitha gjuhët e një familjeje).
• Ky parim ndalon propozimet që shfaqin ndryshime të papritura dhe të pashpjegueshme, që nuk përputhen me rregullsitë e tjera të gjuhës.
Jashtë këtij parimi: Çdo propozim që përjashton rregullsinë ose përfshin ndryshime të jashtëzakonshme pa shpjegime të bazuara në ligjet e njohura fonetike nuk konsiderohet i vlefshëm.
________________________________________
7. Parimi i kontaktit gjuhësor (substrati dhe huazimet):
• Gjuhëtarët e shekullit XIX filluan të analizojnë ndikimet e substratit, superstratit dhe huazimeve, duke shpjeguar ndryshimet leksikore dhe fonetike në gjuhë të caktuara si rezultat i kontakteve historike.
• Për shembull, ndikimet latine në gjuhët romane ose ndikimet arabe në gjuhët iberike.
Jashtë këtij parimi: Çdo analizë që shpërfill kontaktet historike dhe përpiqet të shpjegojë çdo zhvillim si të izoluar del jashtë fushës së ngushtë të etimologjisë.
________________________________________
8. Refuzimi i analogjive të sipërfaqshme:
• Ngjashmëritë fonetike ose kuptimore midis dy fjalëve nga gjuhë të ndryshme nuk janë të mjaftueshme për të propozuar një etimologji. Krahasimi duhet të mbështetet në korrespondenca sistematike, jo në rastësi.
Jashtë këtij parimi: Krahasimet që bazohen vetëm në ngjashmëri të rastësishme janë spekulative dhe nuk janë pjesë e disiplinës së ngushtë të etimologjisë.
________________________________________
Përfundim: Studimet indo-evropiane dhe disiplina e etimologjisë historike janë të ndërtuara mbi parime rigoroze, si ligjësitë fonetike, krahasimi sistematik, rindërtimi proto-gjuhësor, kronologjia dhe evidencat dokumentare. Jashtë këtyre parimeve, çdo propozim rrezikon të konsiderohet spekulativ dhe jo shkencor. Dallimi kryesor midis studimeve serioze dhe atyre jo të sakta qëndron pikërisht në përdorimin e metodave rigoroze dhe sistematike.”
Puna e jashtëzakonshme studimore e Çabejt tregon qartë se ai e ka përvetësuar dhe e ka zbatuar shkëlqyeshëm teorinë e mësipërme. Prandaj, kush i vlerëson studimet historike-krahasuese në fushën e indo-europianistikës, të realizuara nga autoritete shkencore, si: Rask, Bop, Grim, Schleicher, Verner apo Majer dhe përdhos Çabejin, tregohet krejt i paditur dhe dashakeq, duke marrë faktikisht pozicione antishkencore, në njëfarë mënyre edhe politike. Çabeji e ka zbatuar metodën krahasuese sipas teorive, metodave, praktikës dhe modeleve studimore të këtyre etimologëve, më të mirët që njeh bota në këtë fushë studimesh! Ai është mbështetur gjithashtu në parimet teorike dhe metodike të shkollës së njohur “Fjala dhe sendi”.
Dashakeqët e tij pompojnë fort pikëpamjen se Çabej ose i ka shërbyer me dashje regjimit komunist në fuqi, ose ka qenë i nënshtruar prej tij me forcë apo për interesa dhe privilegje. Dhe dilet kështu në konkluzionin shpifës se Çabej nuk bëri shkencë objektive dhe të pavarur, por e nxori shqipen si gjuhë të huazuar 93%. Por faktet vërtetojnë të kundërtën, për marrëdhëniet e tij me pushtetin politik. Duke vërtetuar me argumente të pathyeshme se shqipja është pasardhëse e ilirishtes jo vetëm që Enver Hoxha nuk kish si dhe pse ta blinte, shantazhonte, komprometonte apo udhëzonte, pasi kjo tezë përputhej edhe pikëpamja e udhëheqësve të lartë komunistë. Në mos këta morën ide prej Çabejt për t’ju përmbajtur kësaj teze. Madje kur u pa se Çabej po moshohej dhe po binte nga shëndeti, u synua, me porosi nga lart, që të përfitohej nga erudicioni dhe puna e tij tepër speciale në shërbim të kombit. Prandaj provuan t’i vinin në dispozicion studiues ndihmës me qëllim që të përshpejtohej puna në fushën e studimeve etimologjike, nën drejtimin e Çabejt, por ai nuk pranoi.
Tani le të hedhim një vështrim të shkurtër edhe nga kampi i kundërshtarëve dhe armiqve të tij. Shqyrtuar në gjithë këtë kuadër mund të kuptohet fare mire se teoria e “embrimorfemave” që sjell si rrjedhim e metodë të vetme të ashtuquajturin “motivim i kuptimit”, del më e qartë se ajo nuk është teori mirëfilli gjuhësore, por të paktën ajo nuk është aspak “etimologji”, siç e shpjeguam më sipër dhe siç e njeh gjithë bota. Ta shqyesh fjalën duke e shkatërruar në një sasi fonemash dhe pastaj me to të rikrijosh fjalë me ngjashmëri fonetikë me fjalë të tjera të gjuhës shqipe apo të gjuhëve të huaja, por të cilat nuk i afron as kuptimi dhe as format fonetiko-gramatikore, duke i shpërfillur të gjitha kushtet e përcaktuara historike, NUK ËSHTË ASPAK “ETIMOLOGJIA” që njihet botërisht. Mjafton të kuptojmë se vetëm me 30 fonema mund të krijohen miliarda fjalë, mjafton të shtosh progresivisht numrin e rrokjeve. Me këtë përfytyrim ne mund ta kuptojmë e pranojmë fare mirë se edhe me 6 fonemat e fjalës KUADËR,/O (i shkarkuar nga detyra) të krijosh fjalinë (lejohen edhe reduktimet apo shtesat): RA DUKE BËR OO! Të tilla “etimologji” të bëjnë vërtetë për të ulëritur me UUU e UUU!
Çfarë shkence është juaja, zotërinj, sepse etimologji sipas përkufizimit botëror nuk është?! Përkufizojeni “shkencën” tuaj ose ikni nga skena!
